ŞİİR SANATINDA KİŞİLEŞTİRME VE KONUŞTURMA SANATININ KISA TARİHÇESİ
ILGIN PÜREN
Kişileştirme (Teşhis) ve Konuşturma (İntak) Kaç Yaşında Olabilir?
İnsanlaştırma, (Teşhis, Personification,) “Kişileştirme içinde soyut şeylerin, cansız
nesnelerin, insan olmayan hayvanların insan davranışlarıyla tanımlandığı bir çeşit deyim
aktarmasıdır, eğretilemedir.” (1) “Konuşma biçimi içinde bir soyutlama, bir şey ya da insan
olmayan bir biçimi şairin insanmış gibi tanımlamasıdır.” (2)
1-Kişileştirme ve konuşturma (intak) ne zamandan beri yapılıyor?
“-Sordum sarı çiğdeme
Anan baban var mıdır?
-Ne sorarsın hey derviş
Anam yer babam yağmur” (3)
16.yüzyılda yaşayan Pir Sultan Abdal’ın, yukarıda bir dörtlüğü aktarılan, nefesinden sarı
çiğdemin, yerin ve yağmurun insanlaştırıldığını (kişileştirildiğini, teşhis) ve konuşturulduğunu (intak) duyuyoruz.
“Düzgün, büyük Yer kendini parlattı, gövdesini neşeyle güzelleştirdi,
Engin Yer gövdesini değerli madenler ve lapis taşıyla bezedi
Kendini yeşil taş, Kadıköytaşı ve parlak akikle süsledi,
Gök kendini yapraklardan takma saçla donattı, prens gibi dikildi,
Kutsal Yer, bakire, Kutsal Gök için güzelleştirdi kendini,
Gök, yüce Tanrı, dizlerini Engin Yer’in üzerine koydu,
Kahramanların, Ağaç ve Kamış’ın tohumunu döl yatağına akıttı,
Tatlı Yer, doğurgan inek, Gök’ün bol tohumuyla gebe kaldı,
Sevinçle yaşam bitkilerini doğurmaya koyuldu yer,
Bol bol saçtı zengin ürünü Yer, şarabı ve balı akıttı.” (4)
Yukarıdaki Sümer şiirini okuduğumuzda da Pir Sultan ağzından sarı çiğdemin dediklerinin
açılımını duyuyoruz. Burada, Gök, Yer, Ağaç, Kamış vb insan davranışına sokulup
kişileştiriliyor.
2-Sümerler dışında da Tanrılar insan davranışına sokuluyor muydu?
“Hak tealaya Deli Domrulung [ng = geniz n’si] sözi hoş geldi. Azrayile emr eyledi: ‘Deli
Domrulung atasınung anasınung canın al. Ol iki helala yüz kırk yıl ömür verdüm’ dedi.” (5)
Prof Faruk Sümer, Tanrı’nın kişileştirildiği ve konuşturulduğu Dede Korkut
Oğuznameleri’nin, 16.yüzyılda yazıya geçirilmekle birlikte, Anadolu’dan önce, 11.yüzyılda,
Orta Asya’da, Seyhun boylarında, Karacuk Dağları bölgesinde söylendiğini kanıtlıyor. (6)
Böylece, soyut varlık Tanrı’nın Orta Asya’da kişileştirildiğini ve konuşturulduğunu
öğreniyoruz.
3-Asya’da kişileştirme ne kadar eski?
“Şamanın kendinden geçişi cennet durumunu büyük ölçüde tekrar oluşturur; hayvanlarla
dostluk yeniden kurulur; şamanın uçuşu veya yükselişi, dünya ile cennet arasındaki iletişimi
tekrar sağlar; şaman yukarıda, Cennet’te başlangıçta insanın yaptığı gibi bir kez daha Tanrıile karşı karşıya gelir ve onunla konuşur.”(7) Şamanlar ruhu ve Tanrı’yı kişileştiriyor ve
konuşturuyorlar.
Anlıyoruz ki, Tevrat’ta, “Tanrı ona çalılığın içinden seslenerek ‘Moşe! Moşe!’ dedi.” (8) diye aktarılan, bundan 3400 yıl önce, Hz Musa’nın Sinay [Tur] dağında Tanrı ile konuşmalarından çok çok önce, şamanlar ruhlarını Tanrı’ya gönderip konuşuyorlarmış. Tanrıyla görüşme / konuşma geleneğinin kökeninde, Sümer kültüründen önce şamanlar varmış. Sümer inancı tarım ekonomisi ve toplumunun kültürüdür. Şamanlık, tarımdan daha önceki aşamanın, avcı-toplayıcı ekonomisinin kültürüdür.
Şamanlık Avustralya’ya, Polinezya Adaları’na, Güney Amerika’nın en uç noktası Terro del Fugo’ya kadar her yere Asya’dan yayıldığına göre kişileştirme (teşhis) ve konuşturma (intak) teknikleri de en az Amerika’ya Asya’dan göçlerin başladığı 14 bin yıl kadar, ya da insanın Avustralya’ya ilk ayak bastığı 45 bin yıl kadar eski olabilir. Sapiens, öngörülen yüz bin yıllık tarihi içinde, kişileştirme ve konuşturmayı da, olasılıkla, yaratıcısıyla birlikte yaratmıştır.
Kaynakça:
(1) https://literaryterms.net/glossary-of-literary-terms
(2) https://www.poetryfoundation.org/learn/glossary-terms
(3) Cahit Öztelli, Evlerinin Önü, Özgür Yayın Dağıtım. 1 Baskı, 1983, Sf 492.
(4) Samuel Noah Kramer, Tarih Sümer’de Başlar, Kabalcı, 2. Baskı, Aralık 2002, Sf 364,
- (History Begins At Sumer, 1956, University Press 1981)
(5) Dede Korkut Oğuznameleri, Semih Tezcan – Hendrik Boeschoten, YKY, 1. Baskı,
Şubat 2001, Sf 122.
(6) Faruk Sümer, Oğuzlar, TDAV, 6. Baskı, İstanbul 2016, Sf 360-366
(7) Mircea Eliade, Mitler Rüyalar ve Gizemler, Doğu Batı, 1. Basım, Kasım 2017, Sf 72.
(Mythes Reves et Mysteres, Paris 1957)
(8) Tevrat / Tora, Tora ve Aftara 2. Kitap Şemot, Gözlem Gazetecilik, İstanbul, Ocak
2004, Sf 21